Po 84 latach nieobecności, bezcenne pergaminy dotyczące relacji polsko-krzyżackich powróciły do Polski i zostaną udostępnione publicznie. Od 19 grudnia 2025 roku do 11 stycznia 2026 roku w Archiwum Głównym Akt Dawnych (AGAD) w Warszawie odbędzie się wystawa „Z powrotem w domu. Wystawa odzyskanych przez Polskę pergaminów zakonu krzyżackiego z XIII-XV w.”
Na wystawie w Archiwum Głównym Akt Dawnych przy ul. Długiej 7 zostanie zaprezentowanych kilkadziesiąt zrabowanych przez niemiecką III Rzeszę dokumentów. Wstęp na ekspozycję jest bezpłatny.
Reklama
Reklama
Odzyskane świadectwa państwowości
Wystawa prezentuje 73 odzyskane pergaminy z lat 1215–1455, które pierwotnie stanowiły część Archiwum Koronnego Krakowskiego. Dokumenty te, zrabowane przez okupacyjne władze niemieckie w 1939 roku, stanowią kluczowe źródła do badań nad dziejami polsko-krzyżackimi i średniowieczną polityką Europy Środkowej. Ich utrata była jedną z największych strat polskiego dziedzictwa państwowego podczas II wojny światowej.
Dr Paweł Pietrzyk, Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych, podkreślił symboliczne znaczenie ich powrotu: „To nie tylko powrót zrabowanych archiwaliów. To powrót świadectw naszej państwowości, naszych praw i historycznych racji.”
Zwrot pergaminów jest wynikiem starań Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a cała akcja jest określana jako najważniejszy i najcenniejszy zwrot obiektów dziedzictwa kultury we współczesnej historii Polski. Minister Marta Cienkowska zaznaczyła, że odzyskane dokumenty są „częścią naszej tożsamości”.
Reklama
Reklama
Reklama
Jeden odzyskanych dokumentów potwierdzający rozejm w Brześciu Kujawski z 26 kwietnia 1418 z piecząciami Władysława, król polski i Aleksandra inaczej Witold, wielki książę litewski przedłużają rozejm zawarty w Brodnicy z Zakonem Krzyżackim o rok licząc od św. Małgorzaty, do 13 lipca 1419
Foto: Danuta Matloch
Historia rabunku i rewindykacji
Historia rabunku pergaminów zaczęła się 7 października 1939 roku, kiedy dr Erich Randt, dyrektor Pruskiego Archiwum Państwowego we Wrocławiu, wkroczył do AGAD i zarządził bezwarunkowe przekazanie 74 pergaminów z działu Prussiae. Dokumenty trafiły ostatecznie do Pruskiego Archiwum Państwowego w Królewcu, a po wojnie ich losy były związane z chaosem archiwalnym w Niemczech Zachodnich. Przetrwały 73 z nich.
Mimo licznych interwencji rewindykacyjnych, począwszy od formalnego wniosku w 1949 roku, pergaminy pozostawały poza Polską. Dopiero oficjalny wniosek restytucyjny złożony przez Rząd RP po 2022 roku nadał sprawie realne tempo, doprowadzając do ich powrotu w grudniu 2025 roku.
Wystawa prezentuje 73 odzyskane pergaminy z lat 1215–1455
Foto: Danuta Matloch
Najcenniejsze dokumenty na wystawie
Pergaminy stanowią nieoceniony zasób dla nauki, dokumentując spory terytorialne, system prawny, stosunki lenne i arbitraże królewskie. Wśród prezentowanych na wystawie aktów znajdują się dokumenty o fundamentalnym znaczeniu historycznym, w tym:
Dokument Konrada Mazowieckiego z 1226 r. nadający Ziemię Chełmińską zakonowi krzyżackiemu.
Złota bulla cesarza Fryderyka II potwierdzająca nadania księcia mazowieckiego.
Dokumenty związane z pokojem kaliskim z 1343 roku.
Bulla papieża Aleksandra V z 1410 roku, wzywająca wielkiego mistrza Ulryka von Jungingena do zachowania pokoju z królem Władysławem Jagiełłą.
Traktat pokojowy znad jeziora Mełno z 1422 roku.
Reklama
Reklama
Jak zaznaczył Robert Kostro, Dyrektor AGAD, powrót pergaminów jest również symbolicznym wypełnieniem postanowień traktatu krakowskiego z 1525 roku, który nakazywał przekazanie królowi polskiemu dokumentów dotyczących relacji z zakonem krzyżackim.
Minister Marta Cienkowska zaznaczyła, że odzyskane dokumenty są „częścią naszej tożsamości”.
Foto: Danuta Matloch
Harmonogram wystawy i wydarzeń towarzyszących
Wystawa "Z powrotem w domu. Wystawa odzyskanych przez Polskę pergaminów zakonu krzyżackiego z XIII-XV w.” zostanie otwarta dla publiczności 19 grudnia 2025 roku w historycznych wnętrzach Archiwum Głównego Akt Dawnych przy ul. Długiej 7.
Ekspozycja będzie otwarta:
Weekendowo (sobota, niedziela) i 6 stycznia 2026 r. w godz. 12-18
Dni powszednie w godz. 11-16
Wystawa będzie zamknięta 24-26 grudnia 2025 r. oraz 1 stycznia 2026 r.
W ramach wydarzeń towarzyszących, 21 grudnia br. o godz. 14 odbędzie się wykład prof. Janusza Grabowskiego. Zaraz po nim, a także o godz. 16, zaplanowano oprowadzania kuratorskie. Kolejna szansa na zwiedzanie z kuratorem będzie 6 stycznia 2026 r. o godz. 14 i 16.
