Nowoczesne biurowce to stosunkowo nowy element krajobrazu dzielnicy Wola
Wola leży w lewobrzeżnej części Warszawy. Od zachodu graniczy z Bemowem, od północy – z Żoliborzem, od wschodu ze Śródmieściem i Ochotą, a od południa – z Włochami. Miejski System Informacji dzieli ją na osiem obszarów:
Pod względem liczby mieszkańców Wola to czwarta co do wielkości dzielnica Warszawy. Według „Raportu o stanie miasta Warszawa” w 2023 r. było tu zameldowanych prawie 151 tys. osób. Wolę wyróżnia też duża gęstość zaludnienia (7822 na kilometr kwadratowy, trzecie miejsce w Warszawie). Powierzchnia dzielnicy to 1926 ha (13. miejsce).
• Urząd Dzielnicy Wola m.st. Warszawy mieści się przy al. Solidarności 90 (01-003 Warszawa; https://wola.um.warszawa.pl/).
• Urzędem skarbowym właściwym dla Woli jest Urząd Skarbowy Warszawa-Wola z siedzibą przy ul. Powstańców Śląskich 2D.
• Wola podlega pod Inspektorat ZUS Warszawa-Wola zlokalizowany przy ul. Wrocławskiej 20 (jednostka nadrzędna: ZUS I Oddział w Warszawie).
• Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Wola m. st. Warszawy mieści się pod adresem Bema 91.
Pierwsza historyczna wzmianka na temat Woli znajduje się w spisie posiadłości księcia mazowieckiego Trojdena i pochodzi z 1367 r. W 1526 r., kiedy włączano Księstwo Mazowieckie do Królestwa Polskiego (po wygaśnięciu mazowieckiej linii Piastów), Wola była największą spośród podwarszawskich wsi królewskich.
Kilkadziesiąt lat później jej znaczenie jeszcze wzrosło, ponieważ to właśnie Wolę wyznaczono na miejsce wolnych elekcji (na które zjeżdżała się szlachta z całego kraju, dziś są to okolice ul. Elekcyjnej). Odbyło się tu 11 spośród 13 elekcji (pozostałe dwie, podczas których na królów wybierano Henryka Walezego i Augusta III Sasa, odbyły się na prawym brzegu Wisły, na obrzeżach wsi Kamion – dziś Praga-Południe).
Wieś Wola poniosła też konsekwencje przeniesienia stolicy Polski z Krakowa do Warszawy. Zarówno te pozytywne (rozwój ekonomiczny), jak i negatywne (narażenie na ataki obcych wojsk w czasie wojen, których w XVII w. nie brakowało; ogromne zniszczenia przyniósł zwłaszcza potop szwedzki).
Jeden z najbardziej znanych rozdziałów z historii Woli rozegrał się w czasie powstania listopadowego. We wrześniu 1831 r. przebiegała tędy jedna z głównych linii obrony miasta przed Rosjanami. Tu znajdował się jej najsilniej umocniony punkt – dzieło fortyfikacyjne nr 56 (Reduta Wolska, nazwana potem Redutą Sowińskiego lub Fortem Sowińskiego). Reduta obejmowała m.in. kościół św. Wawrzyńca i otaczający go ogród (obecnie skrzyżowanie ul. Wolskiej i Redutowej). Obroną reduty dowodził gen. Józef Sowiński, który zginął na miejscu wraz z wieloma innymi żołnierzami. Jego śmierć (której dokładne okoliczności nie są znane) stała się inspiracją m.in. dla jednego z historycznych obrazów Wojciecha Kossaka (Gen. Sowiński na szańcach Woli) oraz dla wiersza Juliusza Słowackiego „Sowiński w okopach Woli”).
Innym głośnym epizodem tych walk była obrona tzw. dzieła fortyfikacyjnego nr 54 opisana przez Adama Mickiewicza w wierszu „Reduta Ordona”. Przez lata uważano, że reduta znajdowała się w okolicach torów kolejowych, na tyłach dzisiejszego centrum handlowego Reduta, na granicy współczesnej Woli i Ochoty (czyli w miejscu pomnika, który niedługo po powstaniu listopadowym wznieśli Rosjanie na cześć swojego zwycięstwa nad Polakami). Dzięki pracom archeologicznym prowadzonym na początku XXI w. wiemy, że dzieło fortyfikacyjne nr 54 w rzeczywistości było zlokalizowane około kilometr dalej. Dziś jest to ul. Na Bateryjce, między ul. Bohaterów Września, al. Jerozolimskimi, centrum handlowym Blue City i rondem Zesłańców Syberyjskich. Obszar ten, znajdujący się już na Ochocie, wpisany jest do rejestru zabytków.
Po powstaniu listopadowym kościół św. Wawrzyńca na Woli został przekształcony w cerkiew prawosławną, a obok kościoła powstał prawosławny cmentarz. Kościół został zwrócony Kościołowi rzymskokatolickiemu w 1916 r., po wycofaniu się Rosjan z Warszawy. Świątynia jest jedną z najstarszych budowli na terenie Woli.
Za symboliczny początek nowego rozdziału w historii Woli można uznać budowę Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, której pierwszy odcinek, z Warszawy do Grodziska Mazowieckiego, oddano do użytku w 1845 r. Stało się to impulsem do rozwoju tych okolic. Wola, której większa część cały czas leżała poza granicami Warszawy, przekształciła się w obszar silnie uprzemysłowiony. Powstały tu liczne fabryki, których nazwy najczęściej pochodziły od nazwisk właścicieli (Lilpop, Rau i Loewenstein, Norblin, Gerlach, Temler i Szwede, Franaszek, Haberbusch i Schiele). Na obrzeżach ówczesnej Woli rodzina Ulrychów (Ulrichów) założyła gospodarstwo ogrodnicze (Ogrody Ulrycha), a okolice Młynowa stały się znane z wiatraków i spichlerzy zbożowych.
Rozwinęła się też infrastruktura miejska. Na przełomie XIX i XX w. realizowane były takie inwestycje jak gazownia czy elektrownia tramwajowa służąca świeżo zelektryfikowanym liniom tramwajowym (dawny budynek Elektrowni Tramwajów Miejskich jest dziś siedzibą Muzeum Powstania Warszawskiego). Jedną z głównych bolączek Woli, podobnie jak całej Warszawy i okolic, stało się przeludnienie i brak mieszkań. Było to jedno z głównych wyzwań, przed którymi stanęło miasto po 1918 r. (w dwudziestoleciu międzywojennym na Woli powstały m.in. osiedla mieszkaniowe fundacji im. Wawelbergów przy ul. Ludwiki i Towarzystwa Osiedli Robotniczych na Kole). Wcześniej, bo już w 1916 r., po wycofaniu się Rosjan z Warszawy, nowe, niemieckie władze stolicy zgodziły się na poszerzenie granic miasta. W ten sposób do Warszawy została włączona cała Wola.
Gęsto zaludniona, przemysłowa, robotnicza. Taka – w skrócie – była Wola w chwili wybuchu II wojny światowej. Po zajęciu miasta przez Niemców wschodnia cześć dzielnicy znalazła się na terenie getta (decyzję o utworzeniu getta ogłoszono w październiku 1940 r.). Po stłumieniu powstania w gettcie (1943 r.) cała jego gęsta zabudowa została praktycznie zrównana z ziemią, ocalały pojedyncze obiekty. Z budynków znajdujących się na terenie Woli zachowano więzienie Pawiak (zburzone w 1944 r.). Przetrwał też istniejący do dziś kościół św. Augustyna (obecny adres: ul. Nowolipki 18).
Na początku lutego 1944 r. Adolf Hitler wydał rozkaz: „Warszawa musi zostać zburzona, gdy tylko nadarzy się ku temu sposobność”. Tą „sposobnością” okazał się wybuch powstania warszawskiego. Szef SS Heinrich Himmler po wybuchu powstania rozkazał: „każdego mieszkańca należy zabić (w tym również kobiety i dzieci), nie wolno brać żadnych jeńców. Warszawa ma być zrównana z ziemią i w ten sposób ma być stworzony zastraszający przykład dla całej Europy”.
Rozkaz ten w pierwszych dniach powstania zaczęto wcielać w życie na Woli. Szacuje się, że w masowych egzekucjach hitlerowcy zabili ok. 50 tys. osób: ludność cywilną, pacjentów wolskich szpitali, dzieci z sierocińca przy cerkwi. Egzekucji dokonywano na terenach fabryk, w podwórkach kamienic, na terenie Parku Sowińskiego, przy kościele św. Wawrzyńca. W egzekucjach ginęły całe rodziny. Od pierwszych godzin powstania niemieckie oddziały wykorzystywały też cywilów z Woli, w tym kobiety i dzieci, jako „żywe tarcze” osłaniające ataki piechoty lub czołgów.
Historycy mają problemy z oszacowaniem dokładnej liczby ofiar rzezi Woli. M.in. dlatego, że oddziały wykonujące rozkazy Hitlera i Himmlera paliły ciała ofiar. Niewielka była też liczba ocalałych świadków. Najniższe szacunki mówią o 15 tys. zabitych. Najwyższe – o 65 tys. Najczęściej przewijającą się liczbą jest ok. 50 tys. W szacunkach historycy powołują się m.in. na wyniki przedwojennych i powojennych spisów ludności. Wynika z nich, że między styczniem 1938 r. a majem 1945 r. liczba mieszkańców Woli zmniejszyła się z 84 424 do 19 964, tj. o ponad 64 tysiące.
Po powstaniu niemieckie oddziały systematycznie podpalały i wysadzały zabudowę mieszkalną Woli (szacuje się, że zniszczono ją w 81 proc.). Wywożono też sprzęt i wyposażenie z wolskich fabryk. Przedwojenna Wola praktycznie przestała istnieć.
Jest największym cmentarzem wojennym w Polsce i jednym z największych w Europie. Cały czas pozostaje też miejscem relatywnie mało znanym. Nekropolia znajduje się przy ul. Wolskiej 174/176, tuż obok Cmentarza Wolskiego (istniejącego od połowy XIX w.). Cmentarz utworzono tuż po wojnie. „Z całej Warszawy zwożono tu prochy pomordowanych. Tony prochów. Najwięcej poległych było z Woli. W ciągu dwóch dni rozstrzelano tam od 40 do 60 tys. ludzi. Nie sposób dojść, ilu zginęło. Liczbę pochowanych szacowano na podstawie wagi prochów" – opowiadała kilka lat temu w Polskim Radiu Wanda Traczyk-Stawska ps. „Pączek”, uczestniczka Powstania Warszawskiego, przewodnicząca Społecznego Komitetu ds. Cmentarza Powstańców Warszawy.
Pochówki na Cmentarzu Powstańców Warszawy trwały do wczesnych lat 50. XX w. Ostatecznie w 177 mogiłach cmentarza oraz w wielkim kurhanie znalazły się prochy ponad 104 tys. osób, w większości cywilów. Przez lata władze PRL-u robiły wiele, żeby wymazać pamięć o tym miejscu. Na cmentarzu nie odbywały się żadne uroczystości rocznicowe, zakazane były nawiązania do symboli Polski Walczącej, cmentarz był zaniedbany, w pierwszej tablicy na kurhanie, pod którym pochowano trumny z tonami prochów, nie było ani słowa o powstaniu warszawskim. Dopiero w 1973 r., po latach starań postawiono tu rzeźbę Kazimierza Gustawa Zemły „Polegli Niepokonani” (symbol Polski Walczącej na pomniku pojawił się w 2001 r.). Od lat 90. aż do dziś na cmentarzu i w jego okolicach wykonano szereg prac mających na celu pełniejsze upamiętnienie osób pochowanych na cmentarzu. Jedną z ostatnich inicjatyw jest otwarcie w 2022 r. Izby Pamięci przy Cmentarzu Powstańców Warszawy.
Tuż obok cmentarza znajduje się Park Powstańców Warszawy. Wzdłuż alei prowadzącej przez część parkową od 2015 r. stoi wystawa „Zachowajmy ich w pamięci”. To ponad 90 białych, podświetlanych nocą prostopadłościanów, na których umieszczono ponad 50 tys. nazwisk osób, które prawdopodobnie zginęły w powstaniu. Przy każdym z nich znajduje się data urodzenia oraz ustalone miejsce ostatniego pobytu. Wystawa jest instalowana na wiosnę, a demontowana późną jesienią.
Komunikacja miejska na Woli to rozbudowana sieć tramwajów i autobusów oraz II linia metra. Stacje metra położone na Woli to: Rondo ONZ (na granicy Woli i Śródmieścia), Rondo Daszyńskiego, Metro Płocka, Młynów, Księcia Janusza, Ulrychów. Tramwaje jeżdżące aktualnie przez Wolę to np. 20, 24, 26, 27. Linie autobusowe to m.in. 103, 105, 106, 178, 523, 414, 186.
Na Woli znajduje się również kilka przystanków i stacji kolejowych: Warszawa Powązki, Warszawa Koło, Warszawa Młynów, Warszawa Wola. Na pograniczu Woli i Ochoty znajdują się stacje: Warszawa Główna, Warszawa Zachodnia, Reduta Ordona.
Główne ulice tej dzielnicy to z kolei: Jana Pawła II, Okopowa, Towarowa, Obozowa, Płocka, al. Prymasa Tysiąclecia (czyli jeden z warszawskich odcinków drogi ekspresowej nr 7), Prosta, Kasprzaka, Wolska, al. Solidarności, Górczewska, Żytnia.
Wola to jedna z najdynamiczniej rozwijających się dzielnic Warszawy. W ostatnich latach charakterystycznym elementem jej krajobrazu, zwłaszcza jeśli chodzi o część położoną najbliższej Śródmieścia, stały się nowoczesne biurowce i zrewitalizowane przestrzenie pofabryczne o charakterze biurowo-usługowo-rozrywkowym (Fabryka Norblina, Browary Warszawskie). To jednak tylko jedna z twarzy tej dzielnicy.
Współczesne Wola to także odbudowane w PRL-u na gruzach getta okolice Nowolipek czy ślady po przemysłowej historii tej dzielnicy (jednym najlepiej zachowanych i najbardziej spektakularnych przykładów są tzw. wolskie rotundy/wolskie koloseum, czyli dawne budynki Gazowni Warszawskiej). Dzisiejsza Wola to także nowe, ciasno zabudowane osiedla mieszkaniowe na Odolanach, czy osiedle na Bliskiej Woli, nazywane czasem „warszawskim Hongkongiem”.
Na Woli znajduje się także jedna z najsłynniejszych polskich nekropolii – Stare Powązki mieszące się przy ul. Okopowej. Tuż obok znajduje się Cmentarz Żydowski (drugi co do wielkości cmentarz żydowski w Polsce), sąsiadujący z Cmentarzem Ewangelicko-Augsburskim oraz Cmentarzem Ewangelicko-Reformowanym.
O historii dzielnicy, również tej najbardziej tragicznej, z okresu II wojny światowej, przypominają liczne tablice pamiątkowe, pomniki itp., które znajdują się praktycznie na każdym kroku – nie sposób ich nie zauważyć, nawet będąc średnio uważnym przechodniem. Mówiąc o miejscach pamięci i ważnych adresach na Woli nie można też pominąć Muzeum Powstania Warszawskiego.
Wola to także opisywany już Cmentarz Powstańców Warszawy. Warto wiedzieć, że jest on częścią większego kompleksu cmentarzy, miejsc pamięci i terenów zielonych, zlokalizowanego wzdłuż ulicy Wolskiej. Jadąc lub idąc ulicą Wolską od strony centrum, za skrzyżowaniem Wolskiej z Prymasa Tysiąclecia, po prawej stronie mija się kolejno:
Bezpośrednio z cmentarzem prawosławnym sąsiaduje wspominany już kilkukrotnie kościół św. Wawrzyńca – świadek obrony Warszawy w 1831 r. Na jego terenie znajduje się pomnik upamiętniający gen. Józefa Sowińskiego, teren kościoła był także jednym z miejsc egzekucji w czasie rzezi Woli. Mijając kościół, za skrzyżowaniem Wolskiej z Redutową, trafimy na Park Powstańców Warszawy i Cmentarz Powstańców Warszawy. Sąsiaduje on z Cmentarzem Wolskim (założonym w połowie XIX w.). Za tą nekropolią znajduje się niewielki cmentarz mariawicki.
© Copyright by GREMI MEDIA SA
