• Dzielnica znajduje się w zasięgu działania dwóch urzędów skarbowych: Pierwszego Urzędu Skarbowego Warszawa-Śródmieście (część północna począwszy od linii Al. Jerozolimskich) i Trzeciego Urzędu Skarbowego Warszawa-Śródmieście (część południowa, z południową stroną al. Jerozolimskich – numery nieparzyste). Jest to też urząd skarbowy właściwy dla podmiotów gospodarczych nie objętych systemem adresowym, prowadzących działalność na terenie przejścia podziemnego przy Dworcu Centralnym.
Historia Śródmieścia – początki
Nazwa „śródmieście” oznacza centralną część miasta. Tak właśnie jest w przypadku warszawskiej dzielnicy Śródmieście. Początki Warszawy to budowa Starego Miasta (Starej Warszawy), a potem Nowego Miasta (Nowej Warszawy). Warto jednak wiedzieć, że Stare Miasto nie było pierwszą osadą, która powstała na terenie obecnego Śródmieścia. Przed nim był Jazdów – gród książęcy położony bardziej na południe, na obszarze współczesnego Ujazdowa.
Jazdów należał do książąt z mazowieckiej linii Piastów, strzegł przeprawy przez Wisłę zlokalizowanej na wysokości dzisiejszego Solca. Pierwsza historyczna wzmianka o nim mówi, że w 1262 r. gród został złupiony i zniszczony w trakcie najazdu Litwinów i Rusinów. W trakcie ataku zginął książę Siemowit I (syn Konrada Mazowieckiego), a jego syn, Konrad II, dostał się do niewoli. Z kolejnej wzmianki o Jazdowie wynika, że po ataku Litwinów Jazdów został odbudowany. Jednak już w 1281 r. doszło do bratobójczej walki między synami Siemowita I – Konradem II czerskim i Bolesławem II płockim. Gród został powtórnie zniszczony. Po tym fakcie już go nie odbudowywano.
Pamiątką po istnieniu Jazdowa jest kolumna z orłem mieszcząca się na terenie Łazienek Królewskich. Wieńczący ją orzeł jest bez korony, jest bowiem wzorowany na niekoronowanym orle piastowskim pojawiającym się na monetach z XII-XIV wieku.
Historia Śródmieścia – powstanie Starego Miasta
Po zniszczeniu Jazdowa książęce siedlisko zostało przeniesione bardziej na północ – na wysokie wzniesienie skarpy wiślanej, czyli w miejsce, gdzie obecnie wznosi się Stare Miasto. Właśnie ten gród dał początek współczesnej Warszawie. Pierwsza wzmianka o nim pojawiła się w dokumencie tytulatury książęcej Siemowita II z 23 kwietnia 1313 r.
Najprawdopodobniej miasto już wtedy istniało, zostało założone na prawie chełmińskim. Historycy przypuszczają, że stało się to między 1281 r. (zniszczenie Jazdowa) a 1313 r. Lokacja miasta przypisywana jest księciu mazowieckiemu Bolesławowi II (lub jego synowi Siemowitowi II oraz mieszczanom toruńskim - Warszawa była ważnym punktem na szlaku handlowym między Toruniem a Rusią, dlatego zależało im na istnieniu grodu, który strzegłby szlaku). Dokładnej daty jego założenia nie można ustalić, ponieważ nie zachował się dokument lokacyjny.
Nazwa „Warszawa” wywodzi się prawdopodobnie od podkomorzego Warsza z Czerska, który w 1240 r. ( jeszcze w czasach przedlokacyjnych) w miejscu dzisiejszego Zamku Królewskiego wzniósł warownię, którą okoliczna ludność nazywała „Warszewa/Warszowa”).
W XIV w. Warszawa mocno się rozwinęła. W 1408 r. w jej pobliżu lokowano kolejne miasto – Nową Warszawę. W 1413 r. „stara” Warszawa uzyskała potwierdzenie praw miejskich.
Kolejną ważną datą w historii Starej i Nowej Warszawy było wygaśnięcie mazowieckiej linii Piastów i włączenie Mazowsza do Polski (Korony). Historycy podają tutaj dwie daty – 10 września 1526 r., kiedy to sejm mazowiecki złożył przysięgę na wierność królowi Zygmuntowi Staremu, potwierdzając inkorporację samodzielnego dotąd księstwa do Królestwa Polskiego. Druga data to 24 grudnia 1529 r., kiedy to sejm walny w Piotrkowie oficjalnie ogłosił inkorporację Mazowsza do Królestwa Polskiego.
Warszawa stolicą Polski
Za oficjalną datę przeniesienie stolicy Polski z Krakowa do Warszawy uznaje się rok 1596. Data ta jednak ma bardzo umowny charakter. Wynika to m.in. z faktu, że w tamtych czasach „stolicy” we współczesnym znaczeniu tego słowa po prostu nie było. W XVI w. było to raczej miasto, które było siedzibą dworu królewskiego. W tym sensie Zygmunt III Waza przenosząc swoją stałą siedzibę z Wawelu na Zamek Królewski faktycznie przeniósł „stolicę”. Jednak aż do XX w. Warszawa nie miała tego tytułu. Oficjalnie była „Miastem Rezydencjonalnym Jego Królewskiej Mości”. Kraków nadal pozostał np. miejscem koronacji królów.
Nie da się jednak zaprzeczyć, że wraz z przeniesieniem dworu rozwój Krakowa przyhamował, a Warszawy – przyspieszył. Drugim ważnym przyczynkiem do jej rozkwitu stały się odbywające się tu regularnie sejmy walne oraz sejmy elekcyjne.
Zniesienie jurydyk
Warszawa przez wiele lat rozrastała się poprzez powstawanie kolejnych jurydyk – niezależnych „miast” zakładanych wokół miast królewskich, wznoszonych na mocy książęcych i królewskich przywilejów (albo na terenach prywatnych). Pod koniec XVIII w. wokół Starego i Nowego Miasta (Starej i Nowej Warszawy) funkcjonowało prawie 30 jurydyk, z czego większość znajdowała się na terenie dzisiejszego Śródmieścia. Istniały tu takie jurydyki jak np. Aleksandria (okolice dzisiejszej Tamki), Bielino (okolice dzisiejszego Placu Dąbrowskiego), Mariensztat (dzisiejszy Rynek Mariensztacki) czy Świętojerska (dziś ul. Świętojerska). Każda jurydyka rządziła się swoimi prawami. Niektóre z nich posiadały nawet prawa miejskie.
Z czasem ten brak spójności zaczął coraz mocniej ciążyć mieszkańcom. 18 kwietnia 1791 r., kilkanaście dni przed uchwaleniem Konstytucji 3 Maja, Sejm Wielki przyjął prawo o miastach (później w całości włączone do Konstytucji). Dokument ten nie tylko nadawał nowe prawa mieszczanom, ale również zniósł jurydyki w miastach królewskich, w tym w Warszawie. Zniesienie jurydyk stało się kolejnym ważnym punktem w jej rozwoju. W ten sposób stolica Polski przestała być konglomeratem quasi-miasteczek, zaczęła rozwijać się jako jeden organizm miejski.
Warszawa w XIX i na początku XX wieku
Przełom XVIII i XIX w. to walka o utrzymanie niepodległości Polski, a potem próby jej odzyskania. Warszawa zapłaciła za nie wysoką cenę, co przejawiało się m.in. dużym spadkiem liczby ludności. Jednak już w kolejnych latach, mimo represji Rosjan, miasto zaczęło się na nowo rozwijać. Z czasem ten proces przyspieszył. Za umowny początek tego etapu historii Warszawy podaje się czasem rok 1845, czyli datę otwarcia pierwszego odcinka Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. To właśnie budowa linii kolejowych (obok industrializacji) była jednym z najistotniejszych czynników napędzających jej rozwój w kolejnych latach (podobnie zresztą wyglądało to w przypadku wielu innych miast, nie tylko europejskich; druga połowa XIX w. była okresem mocnego przyspieszenia procesów urbanizacyjnych).
Jednym z symptomów zmian był gwałtowny wzrost liczby mieszkańców. W przypadku Warszawy proces ten przyspieszył po upadku powstania styczniowego i zniesieniu pańszczyzny. To spowodowało napływ ludności wiejskiej. Na początku lat 60. XIX w. w stolicy mieszkało niecałe 163 tys. osób. W roku 1900 liczba to wzrosła do ok. 686 tys. W 1914 – do ok. 900 tys.
Niestety, miasto dusiło się w granicach wyznaczonych okopami Lubomirskiego (wzniesionymi jeszcze w 1770 r. jako kordon sanitarny mający chronić Warszawę przez szerzącą się wówczas epidemią dżumy). Jego rozwój terytorialny skutecznie blokował także pierścień wojskowych fortyfikacji (na czele z Cytadelą) wzniesionych przez Rosjan. Z tego, jak gęsto zaludnionym miastem była Warszawa, można zdać sobie sprawę porównując jej ówczesną powierzchnię i liczbę mieszkańców ze współczesnymi danymi. W 1914 r. stolica oficjalnie miała powierzchnię niecałych 33 km kw. (3300 ha). Na tym obszarze mieszkało prawie 900 tys. osób. Współczesna Warszawa ma 517,2 km kw. (51 720 ha), a liczba jej mieszkańców to niecałe 1,9 mln.
Nie dziwi więc, że kiedy w 1916 r. nowe, niemieckie władze Warszawy (Niemcy weszli do miasta po ucieczce Rosjan) chciały zyskać przychylność mieszkańców, jedną z decyzji odczytywanych jako ustępstwo na rzecz warszawiaków była decyzja o rozszerzeniu granic. Na mocy dekretu gubernatora Hansa von Besselera obszar Warszawy zwiększył się do 114,8 kilometrów kwadratowych.
Śródmieście Warszawy w dwudziestoleciu międzywojennym
Dla Śródmieścia Warszawy dwudziestolecie międzywojenne było sprzyjającym okresem. To właśnie tu, w centralnej części miasta, koncentrowała się duża części inwestycji. Powstawały nowe budynki użyteczności publicznej (np. siedziba Sejmu przy ul. Wiejskiej czy Muzeum Narodowe). Rozpoczęto również rewitalizację Starego Miasta. W centrum powstało też wiele nowych, imponujących jak na ówczesne czasy budynków prywatnych. Jednym z nich była siedziba angielskiego towarzystwa ubezpieczeń „Prudential”. 17-kondygnacyjny budynek powstał wśród nowej zabudowy przy ówczesnym placu Napoleona (dziś na rogu Świętokrzyskiej i placu Powstańców Warszawy). Był najwyższym w Polsce i drugim pod względem wysokości budynkiem w Europie. Podczas powstania warszawskiego Prudential został poważnie uszkodzony, ale jego konstrukacja zaprojektowana przez Stefana Bryłę wytrzymała wojenne zniszczenia. Po wojnie wieżowiec przebudowano, mieścił się w nim hotel. Kilka lat temu budynek znowu przeszedł remont i modernizację. Dziś budynek powrócił do przedwojennego kształtu.
W 20-leciu międzywojennym centrum Warszawy, podobnie jak całe miasto, było również miejscem wielkich kontrastów. Stolica borykała się z biedą i ogromnym brakiem mieszkań. Najgęściej zaludnioną częścią przedwojennego Śródmieścia była tzw. dzielnica północna, położona częściowo na terenie dzisiejszego Śródmieścia, a częściowo na terenie obecnej Woli. Dzisiejszy Muranów w dużej części zamieszkiwany był przez społeczność żydowską.
Śródmieście w czasie II wojny światowej
Po II wojnie światowej centrum Warszawy, ze Starym Miastem na czele, leżało w gruzach. Szacuje się, że zabudowa lewobrzeżnej Warszawy została zniszczona w 84 proc. Najwięcej zniszczeń było na terenie dzisiejszego Śródmieścia.
Pierwsze poważne straty materialne stolica poniosła już w we wrześniu 1939 r. Szacuje się, że z powodu nalotów niemieckich i walk zniszczeniu uległo ok. 10 proc. budynków. Jednym z nich był Zamek Królewski, którego ruiny Niemcy wysadzili we wrześniu 1944 roku pod koniec Powstania Warszawskiego.
Druga fala zniszczeń nastąpiła wskutek radzieckich bombardowań Warszawy po ataku Niemiec na ZSRR w 1941 r. Trzecią, wielką falą destrukcji było to co Niemcy zrobili na terenie getta warszawskiego po brutalnym stłumieniu powstania z 1943 roku. W skutek planowej pożogi i wyburzeń przedwojenna, północna dzielnica została z niewielkimi wyjątkami zrównana z ziemią. Symbolem zniszczeń stało się wysadzenie Wielkiej Synagogi na Tłomackiem 16 maja 1943 r. Dziś w jej miejscu znajduje się tzw. błękitny wieżowiec (adres Plac Bankowy 2, tuż przy wyjściu ze stacji metra Ratusz Arsenał).
Czwarta, najpotężniejsza fala zniszczeń to powstanie warszawskie i działania prowadzone do wkroczenia Rosjan 17 stycznia 1945 roku. Wskutek walk powstańczych najmocniej ucierpiało Stare Miasto, które praktycznie całe znalazło się w ruinach. Po upadku powstania Niemcy, łamiąc postanowienia układu o kapitulacji, przystąpili do celowego i systematycznego rabunku mienia i niszczenia ocalałych budynków. W tej akcji m.in. spalono gmach Biblioteki Ordynacji Krasińskich, Bibliotekę Publiczną m. st. Warszawy przy ul. Koszykowej, wysadzono Pałac Saski i Pałac Brühla, gmach Dworca Głównego w al. Jerozolimskich.
Odbudowa Warszawy po II wojnie światowej
Po wojnie skala zniszczeń w Warszawie była tak duża, że rozważano nawet przeniesienie stolicy do Łodzi. Szybko jednak zrezygnowano z tego absurdalnego pomysłu i została podjęta decyzja, że miasto ma zostać odbudowane. Już 22 stycznia 1945 r. zostało powołane Biuro Organizacji Odbudowy Warszawy, które 14 lutego przekształcono w Biuro Odbudowy Stolicy (BOS). Przed biurem stanęło ogromne wyzwanie, a jedna z decyzji, jakie trzeba było podjąć, dotyczyła tego, czy i w jaki sposób należy odbudowywać zabytkową cześć miasta. Plan, który ostatecznie wcielono w życie, czyli rekonstrukcja praktycznie całego Starego Miasta oraz Traktu Królewskiego nie miał precedensu w skali świata. Orędownikiem takiego rozwiązania był prof. Jan Zachwatowicz, w latach 1945-1957 generalny konserwator zabytków.
Ostatnim obiektem na Starym Mieście, który doczekał się rekonstrukcji, był Zamek Królewski. Przez lata o jego odbudowę zabiegał prof. Stanisław Lorentz, historyk sztuki i muzeolog, wieloletni dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie (powołany na to stanowisko jeszcze przed wojną przez prezydenta Stefana Starzyńskiego). Kierował on akcją ratowania najcenniejszych zbiorów Zamku Królewskiego w czasie wojny. W latach 1971-1982 był wiceprzewodniczącym Obywatelskiego Komitetu Odbudowy Zamku Królewskiego. Istnieje opinia, że bez jego determinacji do odbudowy Zamku Królewskiego w ogóle by nie doszło.
Zamek został udostępniony zwiedzającym w 1984 r. (bryła zamku była gotowa wcześniej, w ostatnich latach odbudowy rekonstruowano pałacowe wnętrza). Kilka lat wcześniej, bo we wrześniu 1980 r. odbudowane Stare Miasto zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO jako pierwsza 100 proc. rekonstrukcja.
Odbudowa stolicy dokonana w kraju zniszczonym przez wojnę imponuje skalą, rozmachem i tempem. Proces ten miał też swoje ciemne strony: nacjonalizację dokonaną dekretem Bieruta, burzenie wielu przedwojennych kamienic, które przetrwały wojnę, na potrzeby budowy Pałacu Kultury i Nauki, skoncentrowanie się (na pewnym etapie) na wznoszeniu obiektów administracji publicznej kosztem budownictwa mieszkaniowego, narzucanie socrealistycznej doktryny.
Urszula Zielińska-Meissner z Biura Stołecznego Konserwatora Zabytków na oficjalnej stronie UM Warszawa podsumowuje ten proces tak: „W tamtych latach entuzjastycznej, a w dziejach Warszawy bezprecedensowej, odbudowy liczyły się każde ręce. Hasło ukute przez Zygmunta Stępińskiego: „Cały naród buduje swoją stolicę” było manifestem, zachętą, ale nade wszystko stwierdzeniem faktu, choć jego patetyczność i wówczas spotykała się z krytyką, zwłaszcza poza Warszawą, a zbiórki pieniężne na Fundusz Odbudowy Stolicy z komentarzami. Znamiennym jest również fakt, że wiele ludzi nawet tych, którzy przeżyli, nie wróciło do Warszawy. Po wojnie przyjechało wielu zupełnie nowych, szukających pracy i możliwości nowego życia. Ktoś powie, że dużo było w tamtych latach propagandy i manipulacji informacją. Z pewnością, ale myślę, że było też nieco na odwrót. Hasła propagandowe starano się dokleić do czegoś, co było autentyczne, niejako je zawłaszczyć i podpisać się pod czymś, co było dalekie od polityki czy ideologii.
Transport publiczny na terenie Śródmieścia: Stacje metra i dworce kolejowe, główne arterie komunikacyjne
Granice Śródmieścia od wschodu wyznacza linia Wisły, od północy – linia kolejowa prowadząca do dworca Warszawa Gdańska, od zachodu – prawie cała al. Jana Pawła II, ul. Chałubińskiego oraz fragment al. Niepodległości. Najdalej wysuniętą na południe częścią Śródmieścia są Łazienki Królewskie.
Mosty łączące Śródmieście z prawobrzeżną Warszawą to patrząc od północy: most przy Cytadeli (kolejowy) i most Gdański (ruch samochodowy i tramwajowy), most Śląsko-Dąbrowski (samochodowy i tramwajowy), kładka im. Magdaleny Abakanowicz (ruch pieszo-rowerowy), most Świętokrzyski (ruch samochodowy), most Średnicowy (ruch kolejowy ), most Poniatowskiego (ruch samochodowy i tramwajowy) i most Łazienkowski (ruch samochodowy).
Główne ulice Śródmieścia w układzie wschód-zachód: Słomińskiego, Konwiktorska i Stawki, al. Solidarności (od mostu Śląsko-Dąbrowskiego do skrzyżowania z al. Jana Pawła II, jest to odcinek Trasy W-Z), Tamka i Świętokrzyska, Al. Jerozolimskie (od mostu Poniatowskiego do Ronda Czterdziestolatka), al. Armii Ludowej (od mostu Łazienkowskiego do skrzyżowania z al. Niepodległości).
Główne ulice Warszawy w układzie północ-południe: al. Jana Pawła II, ul. Chałubińskiego, al. Niepodległości, ul. Andersa, ul. Marszałkowska, ul. Spacerowa, ul. Bonifraterska, Al. Ujazdowskie. Ważną arterią komunikacyjną jest także śródmiejski odcinek Wisłostrady, który tworzą ulice: Wybrzeże Gdańskie, Wybrzeże Kościuszkowskie, Wioślarska, Solec, fragment Czerniakowskiej.
Na terenie Śródmieścia znajdują się dworce kolejowe: Dworzec Centralny, Warszawa Śródmieście, Warszawa Śródmieście-WKD (na granicy Śródmieścia i Ochoty), Warszawa Gdańska (na granicy Śródmieścia i Żoliborza).
Stacje metra I linia: Pole Mokotowskie (przy granicy Śródmieścia i Mokotowa), Politechnika, Centrum, Świętokrzyska, Ratusz Arsenał, Dworzec Gdański (na granicy Śródmieścia i Żoliborza). Stacje metra II linii: Nowy Świat-Uniwersytet, Świętokrzyska, Rondo ONZ (na granicy Śródmieścia i Woli).
Z czym się kojarzy Śródmieście? Atrakcje
Śródmieście to serce Warszawy, tu znajdują się siedziby najważniejszych urzędów państwowych oraz najbardziej znane turystycznie miejsca. Ostatnie lata to także wysyp biurowców. Jednocześnie wśród warszawiaków Śródmieście ma opinię dzielnicy niezbyt przyjaznej mieszkańcom. Przegrywa z innymi rejonami miasta w takich obszarach jak koszty życia czy poziom bezpieczeństwa. Pojawiają się też negatywne opinie na temat poziomu hałasu, ilości zieleni czy smogu. Mimo faktu, że liczba stałych mieszkańców Warszawy stale rośnie, w kilku dzielnicach obserwowany jest odwrotny trend. Najwyższy ubytek dotyczy właśnie Śródmieścia (według danych z „Raportu o stanie miasta Warszawa” za 2023 r. między rokiem 2022 a 2023 liczba mieszkańców Śródmieścia spadła o 725 osób).
Urbaniści i architekci podkreślają z kolei, że jedną z bolączek warszawskiego centrum jest fakt, że stanowi ono konglomerat niepowiązanych ze sobą „wysp aktywności”. Połączeniu centrum miasta w bardziej spójną całości służyć ma projekt „Nowe Centrum Warszawy” realizowany przez warszawski Ratusz. Obejmuje on takie projekty jak metamorfoza ulic Złotej i Zgoda, Chmielnej, Brackiej oraz placu Centralnego (który powstać ma Pałacem Kultury a nową siedzibą Muzeum Sztuki Nowoczesnej). Nowe projekty budzą też kontrowersje. Np. ze względu na charakter projektowanych zmian (część z nich wiąże się z wyłączeniem ulic z ruchu czy zmniejszeniem miejsc parkingowych) czy tempo i sposób realizacji.
