Rozważano kilka lokalizacji: jedną z propozycji była kaplica w Katedrze św. Jana, ale odrzucono ją ze względu na ograniczoną pojemność. Inna propozycja wskazywała miejsce po praskiej stronie Wisły, przy parku Skaryszewskim, lecz w kontekście lat 20. XX w. uznano dojazd tam za „wyprawę za miasto”. Ostatecznie zdecydowano się na arkady Pałacu Saskiego — fragment monumentalnej budowli, który w późniejszych latach pozostał jako jeden z nielicznych śladów przedwojennej architektury w centrum miasta.
Uroczyste odsłonięcie miało miejsce 2 listopada 1925 roku. W arkadach złożono szczątki nieznanego Obrońcy Lwowa — symbolu wszystkich tych, którzy na różnych polach bitew oddali życie za Ojczyznę. Od tamtej chwili miejsce to stało się miejscem pielgrzymek warszawiaków i przyjezdnych, a także punktem odniesienia dla państwowych ceremonii pamięci.
Pierwsi wartownicy i tradycja warty honorowej
Bezpośrednio po przykryciu trumny płytą nagrobną pierwszą wartę honorową przy grobie wystawiali kombatanci Powstania Styczniowego z 1863 roku — gest o dużym symbolizmie, łączący pokolenia walczące o niepodległość Polski. Następnie wartę przejęli żołnierze 36. Pułku Legii Akademickiej, jednostki wykonującej zadania reprezentacyjne w stolicy. W kolejnych latach tę zaszczytną służbę pełniły różne oddziały wojskowe wyłaniane ze względu na wysoki poziom musztry i reprezentacyjny charakter.
Po II wojnie światowej, mimo zniszczenia Pałacu Saskiego, arkady, w których znajduje się Grób Nieznanego Żołnierza, przetrwały. W 1954 roku sformowano Kompanię Reprezentacyjną Wojska Polskiego, której zadaniem stała się opieka nad miejscem pamięci. Obecnie obowiązek ten wykonuje Pułk Reprezentacyjny Wojska Polskiego — żołnierze tej formacji pełnią wieczną wartę każdego dnia roku, jako wyraz nieustającego hołdu dla poległych.
Symbolika miejsca — ziemia, znicz, arkady
Grób Nieznanego Żołnierza to nie tylko bezimienna mogiła, lecz złożony system symboli, które tworzą jego siłę oddziaływania na wyobraźnię zbiorową. W obrębie kolumnady znajduje się wieczny znicz — znak trwałej, nieprzerwanej pamięci. Znicz palący się w centrum kolumnady to metafora pamięci „zakorzenionej w narodzie”, która ma trwać na wieki.
Istotnym elementem grobu jest przechowywana tam ziemia z 24 pól bitewnych — symboliczne połączenie miejsca spoczynku z wieloma arenami polskich zmagań zbrojnych. To gest szerokiego ujęcia pamięci: nie tylko jednego dowódcy czy bitwy, lecz całego spektrum ofiar poświęconych w różnych epokach i na różnych frontach.
Arkadom Pałacu Saskiego przypisuje się także wymiar architektoniczny i emocjonalny: fragment pałacu, który przetrwał działania wojenne, stał się naturalnym „ramieniem” otaczającym miejsce pamięci, nadając mu charakterystyczny plener i podkreślając jego centralne położenie w mieście.
Setna rocznica — dziś i jutro
Dokładnie 2 listopada 2025 roku przypada setna rocznica utworzenia Grobu Nieznanego Żołnierza. To dzień refleksji i indywidualnych wizyt przy mogile, kiedy mieszkańcy stolicy oraz goście mogą oddać hołd poległym. Zgodnie z komunikatem, główne uroczystości państwowe zaplanowano jednak na następny dzień — 3 listopada o godz. 13:00 — kiedy to na placu Piłsudskiego odbędzie się uroczysta zmiana Posterunku Honorowego z udziałem najwyższych przedstawicieli państwa i Sił Zbrojnych.
Rocznica w tym wymiarze — dziesięć dekad od ustanowienia miejsca pamięci — jest okazją do przypomnienia ciągłości tradycji, do spotkania pokoleń oraz do podkreślenia roli, jaką pełnią pamięć i symbolika w budowaniu wspólnoty narodowej.
Co warto wiedzieć przed przyjściem na plac
Plac Marszałka Józefa Piłsudskiego to miejsce, gdzie każdego roku odbywają się najważniejsze uroczystości państwowe. W dniu oficjalnych obchodów należy się spodziewać zwiększonych środków bezpieczeństwa oraz możliwych utrudnień w ruchu. Dla osób planujących odwiedzić Grób poza godziną oficjalnej ceremonii zalecane jest zachowanie ciszy i poszanowania miejsca pamięci — to przede wszystkim przestrzeń do refleksji i hołdu.
